Đây là hiện tượng lịch sử đặc sắc không chỉ của Việt Nam mà của cả thế giới trong thời kỳ chiến tranh Lạnh. Một trang sử hào hùng, quá trình thống nhất đất nước về lãnh thổ bước đầu được thực hiện tại Vĩ tuyến 17. Từ sự thiết lập giới tuyến quân sự tạm thời và khu phi quân sự (1954) cho đến khi đường chia cắt đất nước được xóa bỏ trên thực tế; quá trình hình thành những nhân tố hun đúc nên bản lĩnh kiên cường, bất khuất của người dân Vĩnh Linh nói riêng và Quảng Trị nói chung trong cuộc trường chinh giải phóng dân tộc, thống nhất tổ quốc. Đó là bệ phóng đưa chủ nhân của mảnh đất này lên tầm cao “năm châu khen ngợi Vĩnh Linh anh hùng”.

Một dòng sông hiền hòa như bao dòng sông khác đã bị “sự sắp đặt sẵn” của các cường quốc tham dự Hội nghị Genève (1954) chọn làm giới tuyến quân sự tạm thời. Bao cán bộ, đồng chí, đồng bào, trong đó có những người thân trong gia đình tôi, tập kết ra Bắc với lời hẹn hai năm sau sẽ trở về Thế nhưng, sự can thiệp của Mỹ với tham vọng ngăn chặn làn sóng cách mạng lan xuống Đông Nam châu Á đã biến dòng Hiền Lương thực sự trở thành đường chia cắt đất nước. Bao gia đình lâm vào cảnh “chồng Bắc vợ Nam”, “cách một dòng sông mà đó thương đây nhớ”,… Để vượt qua dòng sông rộng chưa đầy 100m, cả dân tộc phải trải qua cuộc trường chinh 21 năm ròng rã, với bao mất mát hy sinh để cho Nam Bắc sum họp một nhà”.