Trạng Quỳnh là nhân vật trung tâm trong một hệ thống truyện trạng đặc sắc cả về nội dung lẫn hình thức của kho tàng truyện trạng Việt Nam. Trong dân gian, Trạng Quỳnh được xây dựng như một người thông minh, tài hoa, mưu lược và dũng cảm. Đương nhiên có sự khác biệt về khoảng cách giữa con người thật Nguyễn Quỳnh và nhân vật Trạng Quỳnh trong hệ thống truyện dân gian.

Ra đời trong một giai đoạn lịch sử xã hội nhiều biến động, Trạng Quỳnh là nhân vật đại diện cho khát vọng tư tưởng của nhân dân. Những thói hư tật xấu của vương triều, của thế tục được mang ra chế giễu, cười cợt. Quan lại dưới con mắt Trạng Quỳnh, sau tiếng cười hả hê ở cuối truyện, hiện ra là những kẻ mất nhân cách, dốt nát, vào luồn ra cúi. Đó là các viên quan thị, vua Lê, chúa Trịnh. Tiếng cười của truyện Trạng Quỳnh hướng về chúa Trịnh nhiều hơn cả. Chúa Trịnh hiện ra trong hệ thống truyện Trạng Quỳnh như một kẻ xảo quyệt, gian tham, tàn ác. Với bọn phong kiến phương Bắc, Trạng Quỳnh cũng không hề buông tha, mà đả kích mạnh mẽ vào thói kiêu ngạo, ngang ngược, hợm hĩnh của chúng.

Hệ thống truyện Trạng Quỳnh là một bức tranh chân thực về xã hội Việt Nam đang trên đà mục nát và suy vong. Trạng Quỳnh đã thay mặt nhân dân lao động làm một cuộc “khởi nghĩa” bằng tiếng cười để từ giã chế độ phong kiến suy tàn một cách hài hước nhất.